ӨНДІРІС КЕШЕНІ, XV-XVI ғғ.
 
  Жарақты қақпаның кіре-беріс сол жағынан, магистральды көшенің бас жағына тұрғынжай мен құмырашы шеберханасынан тұратын кешен анықталды. Тұрғынжай бөлігі үш бөлмеден тұрады. Анфиладтық үлгіде салынған, яғни, кіре-беріс дәліз-қамба және дәліз бөліп тұрған жатын бөлме мен асханадан тұрады. Осы  тұрғынжайға жапсарластыра өндірістік бөлмелер салынған. Кешен алдындағы бастырма астында құмдандармен құмыра жасайтын және кептіретін алаңдар бар. 
Құмдандар екі камералы, астыңғы от жағу бөлігі мен үстіңгі құмыра күйдіретін бөліктерден тұрады. Салыну технологиясына қарай құмдандар екі түрге бөлінеді. Бірінші түрге жататын екі камерасы да дөңгелек пішінді, екіншісі төртбұрышты камералы. Қазба барысында анықталғанындай, құмдандар ұзақ уақыт пайдаланылған. Шеберхана мен үй XV-XVI ғасырларда пайдаланылған.
 

XIV ғғ. ЖҰМА МЕШІТІ
 
Отырардың жұма мешіті орталық төбенің оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Атақты  қолбасшы Әмір Темір Көрегеннің ықпалымен салынған мешіт құрылысының көлемі 60х22 м. Кірісі солтүстік-шығыс фасадтың ортасында, көлемі 2,7х1,35 м портал қабырға сызығынан шығыңқы орналасқан. Портал қуысының ені 6 м-дей. Батыс пилон 1,7 м биіктікте сақталған, шығыс пилон толығымен бұзылып алынған. Порталдың бұрыштарында диаметрі 2 м келетін шағын мұнаралар орнатылған. Мұнара ішінде айналма сатылар болған. Оларға порталдың ішкі жағындағы ені 1 м есік арқылы кіретін болған. Кіре-беріс оң жағында орналасқан порталда айналма сатының алғашқы төрт тепкішегі сақталған. Ғимараттың қасбеттік композициясын, үш қатарға тұрғызылған отыз тіреуден тұратын төрт ашық галерея айқындайды. Тіреулер кесіндісінде шаршы тәрізді (1,35х1,35 м). Тіреулер ара қашықтығы 3,7 м.

                                                                                       БЕРДІБЕК САРАЙЫ, XIV-XV ғғ.
  Отырардың жалпықалалық құрылысында жетекші рөл атқарған 14-15 ғасырлардағы орталық қамалының құрамдас бөлігі. Бұл жерде қамал 14 ғасырда пайда болды. Солтстік бұрышта орналасқан қамал 13 ғасырдың басында моңғолдар қиратқан еді. Қала қамалдарының ішінде кешенді түрде археологиялық қазба жұмысы жүргізіліп, толымды сипаттама жасалған осы Бердібек сарайы. Шараф ад-Дин әл-Иаздиден жеткен деректен Отырардың сол кездегі билеушісі Бердібектің көп бөлмеден тұратын, ресми қабылдауларға арналған көрінісханасы бар сарайы болғанын және осы сарайда Әмір Темірдің өз оғландары мен уәзірлерімен тұрақтағанын білеміз. XV ғ. басында Отырарда орын алған маңызды оқиға, Әмір Темірдің осында Тоқтамыстың елшілерін қабылдауы және дүние салуы болды. Әмір Темірдің өмірінің соңғы кезін Отырарда өткізуі және де Отырар туралы деректердің әртүрлі көздерден, жазбаша әрі ауызша түрде, бізге жетуіне септігін тигізді.
Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін орын алған темірліктердің өзара соғыстарының нәтижесінде, XV ғасырдың бірінші жартысында қирап, өмір суруін тоқтатты.

                                                                                САҒАНАЛЫ КЕСЕНЕ. XV ғ.
 
Бердібек сарайы қираған соң, оның оңтүстік-батыс бұрышынан салынған кесененің негізгі фасады оңтүстік-батысқа, яғни, Отырар қалажұртының оңтүстік бөлігінде орналасқан жұма мешітінің ауласына қараған. Жобада тікбұрышты кесене екі бөліктен, сағана және зияратханадан тұратын порталды ғимарат болған.  Кесененің үстіңгі, зияратхана бөлігі түгелдей бұзылған. Кесенеге кіретін сыртқы есік оңтүстік-батыс қабырғадан анықталып отыр. Зияратхана бөлмесінің көлемі 4х4,7 м. Біршама биік сақталған оңтүстік-шығыс қабырғаны аршып тазалау барысында қабырға ортасынан ені 1,2 м келетін терезе орны анықталды. Терезе жақтаулары гипс қосындысы бар сылақпен сыланған. Зияратхана бөлмесінің екі қапталы мен төргі қабырғаларынан ені 45-50 см келетін зияратшылар отыратын сыпа тектес орын салынған. Жерден қазылып жасалған сағанаға (склеп) баспалдақ арқылы түскен. сағананың жалпы көлемі 3,45х3,45 м. Төменгі жағы 7 қатар қыштан тік қаланып, ірі қарай қырлы тақия тәрізді күмбезбен жабылған. Сағана күмбезі ойылып, іші топыраққа толған. Шамасы, кесене қираған кезінде зияратхана едені ойылып сағанаға түскен.

САУДА ҚАТАРЫ, XVII ғ.
 
Ортағасырда қалалық мәдениеттің, яғни, саяси-экономикалық және мәдени өмірінің  дамуына ерекше үлес қоса білген базардың алатын орны ерекше. Заманында ірі сауда және қолөнер орталығы, сонымен бірге, ірі егіншілік аймақ болып табылған Отырар қалажұртында қолөнер, мал, егін шаруашылықтарымен қатар сауда мәдениеті де жоғарғы деңгейде дамығандығы туралы ортағасырлық жазба деректерде айтылады. Базарға құмырашы өзі жасаған бұйымдарын шығарса, диқан егін шаруашылығынан түскен дақылдарын саудалаған.   Отырар қалажұртынан орталық алаң қызметін атқарған болуы мүмкін деген жорамалмен қаланың солтүстік-шығыс бөлігінен, яғни, қалаға кіретін үш қақпаны байланыстырып тұрған магистральды көшенің түйіскен жеріне қазба жұмысы жүргізіліп, нәтижесінде, бұл орынның орталық алаң қызметімен қоса алаңды айдалдырыла салынған орталық базар қызметін атқарғаны белгілі болды. Қазба жұмыстарының нәтижесі ( аршылған сауда қатарлары, табылған олжалар ) , бұл жердің XVII ғасырға тән базар орны екендігі анықталды. Сонымен қатар, №1, №2, №3 және №4 бөлмелердің ішінен табылған қолдиірмендер мен бір отбасы мүшелеріне көптік ететін ұралар тізбегі бұл жерде наубайхана кешені болғандығын көрсетіп отыр.

ШАХРИСТАН ҚАБЫРҒАСЫ
 
Отырар қалажұрты Орта Азия және Қазақстанның өзге өңірлерінде орналасқан өзге қалалар тәрізді кухендиз (цитадель), медина (шахристан) және рабад бөліктерінен тұрады. Қазіргі таңда Отырардан әр кезеңде салынған төрт қатар бекініс орны анықталып отыр. Қаланың рабад бөлігін қоршаған сыртқы екі қабырға қалдықтары қала жұртының солтүстік-батысы мен батысында ғана сақталған.
Отырардың шахристан бөлігі жоспарда бес бұрышты төбе түрінде сақталған. Жалпы, қаланың негізгі бөлігі болып табылатын шахристан өте берік қорғанмен қоршалған. Қазіргі таңда шахристан қабырғасының оңтүстік-батыс бөлігі толығымен ашылып, ашық аспан астындағы мұражайға айналдырылған.
Жалпы қаланың қорғаныс жүйесіне жүргізілген зерттеу жұмысы нәтижесінде әр кезеңде салынған қабырға қалдықтары анықталды. 

XVI-XVII ғғ. ТҰРҒЫН ҮЙ ОРАМЫ
 
XVI-XVII ғасырларда Отырарда тұрғын үй салу алдыңғыларға қарағанда біршама өзгерістер болғаны белгілі болып отыр. XV ғасырдың бірінші жартысына жататын үйлермен салыстырғанда тұрғын үйдің сыртқы құрылымы мен ішкі безендірілуінде жаңа үрдіс пайда болды. Атап айтар болсақ, бір-біріне жапсарластырыла мәхаллалық үлгіде салынған үйлер болды. Бір махалладағы тұрғын үйлер саны 6 үйден бастап 20 үйге дейін жетті. Б өлменің төр бөлігінде орналасқан тандыр кіре-беріс есік аузына, таснауаға жақын орналасу белең ала бастады. Тандыр мұржасы сыпа астымен бөлменің кез-келген жақын бұрышынан шығарылған. Бұл өз кезегінде жылы еден қызметін атқаратын болған.
Тұрғын жайлардың бұрыштарына ұралар жасалып, көзе, құмыра тәрізді астық сақтайтын ыдыстар қойылған. Бөлменің қабырғаларына ыдыс-аяқ, шаршуашылық құралдары сынды керек-жарақтарды қоятын сөрелер жасау үрдіске енді. Кейінгі орта ғасырлардағы тұрғын үйлерге талдау жасау оның алдыңғы кездегі тұрғын үйлермен байланысын көрсетеді.

ТҰРҒЫН ҮЙ КВАРТАЛЫ X-XII Ғ.
X-XII ғасырлар.
Ол ішкі құрылымның өзгеруімен және аумақтың кеңеюімен сипатталады
Қазақстанның оңтүстік бөлігінде орналасқан ортағасырлық қалалар. IX және XII арасында
ғасырлар бойы қоғамның өнімді күштері тез өсті. Қарахан билігі кезінде
Қазақстан, қалалар діни мақсаттағы ғимараттармен толықты,
ақсүйектер сарайлары, су құбыры, кәріз, сондай-ақ жаңа
қалалық құрылымның мешіттер мен моншалар сияқты бағыттары. Маңызды
тұрғын үй құрылысында өзгерістер орын ала бастады. Олар қарқын ала бастады
анфиладты, яғни тізбекпен салынған үш бөлмелі үйлер және крест тәрізді
тұрғын үй.. Сонымен қатар ішкі дизайнда айтарлықтай айырмашылықтар болды
бөлмелер. Оның көп бөлігін УКА иелене бастады.

XIV-XV ғғ. ТҰРҒЫН ҮЙЛЕР ОРАМЫ
XIV-XV ғғ. Отырар тұрғынжайларын зерттеу кезiнде тұрғын үй бөлмелерінің, яғни, тұрғынжай, ас үй, қойма бөлмелерінің бiрiктiрiлген үлгілері анықталды. Тұрғын үй бөлмелері тұрғынжай және шаруашылық мақсатта екiге бөлiнген. Тұрғынжай бөлмесінің басым бөлiгiне сыпа салынып,  оның iшiне тандыр немесе ошақ орнатылған. Жақтау қабырғалары мен едені қыштан қаланған таснауасы бар. Тұрғынжай бөлмесіне қарама-қарсы, немесе жалғастырыла салынған қамбалық қызмет атқаратын ас үйлік қойма мен шаруашылық қойма бөлмелері салынған. Қазба барысында ас үйлік қоймаға арналған бөлмеден асханалық ыдыстар мен астық сақтайтын хумдар алынды. 

                                                                                 Галерея
Жер асты галереясының ұзындығы 50 м, биіктігі 2 м, ені 1,5 м. Галерядағы екі қатар керамикалық құбырлар арқылы суқоймасынан моншаға су жеткізіп түрған. Құбырлардың диаметрі 20 см.
Оның басым бөлігінің төбесі опырылып, құлаған. Моншаға жақын тұста ғана галерея төбесі сақталған. Галерея табанында қыш құбырлардан құралған құбырлар жүйесі анықталды. Олар бірнеше деңгейде табылды. Құбырлар жүйесі әр кезеңде жөндеуден өтіп, бағытын да өзгертіп тұрғанға ұқсайды.
Галерея қазылған мәдени қабаттар 14 ғасырға дейін қалыптасқан. Оған құрылыс қабатынан табылған керамикалық және шыны бұйымдардың сынықтары. Олардың басым бөлігі қарахан дәуіріне (10-13 ғғ) жатады. Монша қираған соң монша орны мен қоса оның төңірегі, галереямен қоса мазаратқа айналған.

ТҰРҒЫН ҮЙЛЕР ОРАМЫ . Х - ХІІІ ғғ .
 
Отырар қалажұртының шахристанында жүргізілген ІІІ қазба бес құрылыс қабатын анықтап, бес ғасырдағы шахристан құрылысының сипатын анықтауға мүмкіндік берді. V горизонт деңгейіне сәйкес ғимараттар қазбаның солтүстік бөлігінде ғана 300 шаршы метр аумақта ашылды. Осы аумақта үйлер тығыз орналасқан. Төрт үй шаруашылығы анықталды. Үйлердің құрамына дәліз, тұрғын үй, қойма, санитарлық бөлме сияқты жайлар кірген. Интерьер элементтері суфалардан, тандырлардан, сандал ошақтарынан, санитарлық ванналардан, қоқыс жәшіктерінен тұрады. Зерттеулер Отырардың бұл бөлігінде жалпы мәдениеттің және атап айтқанда 10-13 ғасырлардағы тұрмыстық мәдениеттің жоғары даму деңгейін көрсетті. Бұл мәдениеттің дамуы Адам Мец «ислам ренессансы» деп сипаттаған бүкіл Шығысқа тән.

                                                                   ЕРЗЕН ХАН ХАНАКАСЫ
(XIV ғ. екінші ширегі-XV ғ. басы)
Ғимараттың қызметі екі кезеңнен тұрады. Бастапқыда монша етіп салынып, уақыт өте келе монша жабылып, ғимараттың кей бөліктері қайта жабдықталып, қосымша бөлмелер салынып, ханака ға айналған.
Бастапқы монша өзегінің жоспары айқыш (крест) тәрізді салынған. Айқыштың  бұрыштарында жекелеген бөлмелер орналасқан. Анықталған моншаның көлемі 19х23 м. Ол айқыш пішінді орталық залдан және оны айналдыра орналасқан 5 бөлме пен кіре беріс дәлізден тұрады. Монша 13 ғасырдың екінші жартысында салынып, 14 екінші ширегіне дейін қызмет атқарған. 14 ғасырдың екінші ширегінде ғимарат күрделі жөндеуден өтіп, ішкі құрылымдары түбегейлі өзгеріске ұшырап қайта жабдықталған. Сөйтіп ғимараттың екінші пайдалану кезеңі басталады .